Overgewicht bij een licht verstandelijke beperking

Ruim vijftig procent van de volwassenen in Nederland kampt met overgewicht of obesitas. Bij mensen met een licht verstandelijke beperking (lvb) ligt dit percentage zelfs nog hoger. Overgewicht verhoogt het risico op hart- en vaatziekten, diabetes, kanker, verminderde longfunctie en slaapapneu. Jose Veen-Roelofs, (kinder)diëtist en diëtist VG en Jacqueline Heeren, kinderpsycholoog en eetcoach, beiden lid van de NVA-Expertgroep ASS&VB, woonden onlangs een congres bij over dit onderwerp. 

Vroegtijdige aanpak van overgewicht en obesitas is essentieel om de kwaliteit van leven van mensen met een lvb te waarborgen. Vaak zijn er mobiliteitsproblemen door slijtage van de gewrichten en kan er sprake zijn van bijkomende psychische problematiek zoals depressie, angststoornissen of autisme.

Standaard (leefstijl)interventies werken dan niet, waardoor professionals in de zorg voor een grote uitdaging staan. Hoe zou je mensen met een lvb kunnen helpen om een gezond(er) gewicht te bereiken en zo hun kwaliteit van leven te verbeteren? Tijdens dit congres kregen we cruciale inzichten om bij te kunnen dragen aan een passende, liefst vroegtijdige, aanpak van dit probleem.

Experts deelden hun kennis over:

• De onderliggende oorzaken van overgewicht en obesitas bij mensen met een lvb;
• Behandelmogelijkheden voor mensen met een lvb en obesitas;
• Diagnostiek en behandeling van sarcopene obesitas (waarbij spiermassa en spierfunctie afnemen);
• Integrale aanpak van overgewicht bij autisme en bij meervoudige problematiek;
• Ethische dilemma’s – eigen regie versus zorgplicht (WZD).

Hieronder volgt een verslag van de zes lezingen:

• ‘Integrale aanpak nodig’
• Persoons- en omgevingsfactoren bij obesitas en lvb
• Sarcopene obesitas (verlies spiermassa)
• Overgewicht en autisme met lvb
• LEEV!-project
• Tips van ervaringsdeskundigen
• Eigen regie en dilemma’s in de zorg

‘Integrale aanpak nodig’

Dagvoorzitter Martin Fluit is programmacoördinator bij Special Heroes Nederland. Hij pleitte voor een integrale aanpak van het probleem. ‘Als het gaat om overgewicht bij lvb dan is er nog te weinig actie op preventie en is een integrale aanpak van het probleem nodig.’

Wat opvalt bij cliënten met lvb:

• Gebruiken calorierijke vezelarme voeding, drinken te weinig water, eten vaak fastfood;
• Doen te weinig aan beweging;
• 80% heeft slaapproblemen, wat leidt tot overgewicht;
• Hebben te maken met verleidingen van middelengebruik zoals roken, drinken en drugs;
• Krijgen vanuit de sociale omgeving vaak het verkeerde leefstijlvoorbeeld;
• Bij het zoeken van verbinding met de samenleving worden zij snel overvraagd, wat veel stress kan geven, wat mede een factor voor overgewicht kan zijn.

Persoons- en omgevingsfactoren bij obesitas en lvb

Martine Jansen, orthopedagoog en Marieke Brouwer, GZ-psycholoog, beiden werkzaam bij Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE), gaven een overzicht van persoonsfactoren en omgevingsfactoren bij obesitas en lvb.

‘Het ‘gewicht’ trekt vaak alle aandacht naar zich toe als het gaat om de aanpak van overgewicht, maar dat leidt vaak af van waar het voor de cliënt zelf om gaat. Het is belangrijk breed te kijken naar de cliënt. Elk detail telt. Ook als het gaat om specifiek probleemgedrag.’

Werkzame factoren bij de benadering van mensen met overgewicht en lvb:

• Positief houden in benadering met échte aandacht voor de cliënt;
• Ordenen onderliggende factoren die een rol spelen;
• Multidisciplinair betrokken team is nodig;
• Omgevingsparticipatie, betrekken van netwerken is nodig;
• Breed en meervoudig kijken naar obesitas, bijvoorbeeld als het gaat om de beleving daarvan. Welke normen, waarden en cultuurachtergrond spelen een rol?;
• Zorgvuldig omgaan met ethische dilemma’s. Elke cliënt heeft recht op vrijheid, veiligheid en autonomie. Tegelijkertijd is er een ondersteuningsbehoefte! Hoe ver gaat dan de zorgplicht?

Werkzame factoren bij aanpak en interventies:

• Kennis vergroten t.a.v. gezonde leefstijl, zowel bij cliënt zelf als omgeving;
• Bewustwording creëren bij de cliënt en omgeving;
• Leefstijlbeleid van de organisatie realiseren;
• Werken aan kwaliteit van voeding op woongroepen;
• Ervaringsdeskundigen erbij betrekken.

Op de site van het CCE staat meer informatie over de werkzaamheden van het CCE én een mooie podcast.

Sarcopene obesitas (verlies spiermassa)

Bas Valentin (diëtist en promovendus LEEV! Project) en onderzoeker Josje schoufour bespraken het probleem van sarcopene obesitas. Vanaf ongeveer 30-jarige leeftijd neemt heel langzaam de hoeveelheid spiermassa en spierkracht af.

Wanneer iemand gaat afvallen, dan gebeurt dat door afname van de vetmassa, maar 25% van het gewicht wat eraf gaat is altijd spiermassa. En die spiermassa komt bij het weer aankomen in gewicht niet meer terug. Daardoor ontstaat vaak het jojo-effect: leidt tot meer vetmassa en de spiermassa blijft ‘verloren’.

Obesitas en sarcopenie versterken elkaar. Bij sarcopene obesitas is sprake van overgewicht met te weinig spiermassa en onvoldoende spierfunctionaliteit. Vaak blijft de sarcopenie onopgemerkt. Daarom is het meten van de lichaamssamenstelling essentieel.

Behandeling van overgewicht, waarbij belangrijk is zo veel mogelijk sarcopenie te voorkomen, moet bestaan uit:

• Kcal in de voeding beperken;
• Beweging opvoeren;
• Drie keer per week dertig minuten krachttraining doen;
• De voeding moet eiwitrijk zijn.

Ozempic als afvalmedicatie werkt heel goed op het gewichtsverlies, maar je moet er écht bij bewegen en eiwitrijk eten om spiermassa veilig te stellen. Zo ook bij een maagverkleining.

Overgewicht en autisme met lvb

Wietske Ester (kinder- en jeugdpsychiater en senior onderzoeker bij Sarr Expertisecentrum Autisme, Youz kinder- en jeugdpsychiatrie in Rotterdam) was gevraagd iets te vertellen over de link tussen overgewicht en autisme bij lvb.

‘Bij autisme zie je zowel overgewicht als ondergewicht, eetstoornissen als ARFID en eetproblemen die verband houden met buikklachten. De basis voor de aanpak is te vinden in de driehoek van biologische factoren, psychologische factoren en sociale factoren, die je in kaart moet brengen. (De theorie van George Engel.)’

Verder werd de ontwikkeling van de combinatiepoli’s besproken. Daarin werken een arts-vg en een psychiater samen. Dat is een veelbelovende ontwikkeling, omdat op die manier het autisme bij vb/lvb beter wordt herkend. Belangrijk omdat autisme altijd voorliggend moet zijn bij behandeling!

LEEV!-project

Aly Waninge (lector participatie en gezondheid bij mensen met een verstandelijke en visuele beperking bij de Hanzehogeschool) en Kirsten Lamberts (orthopedagoog-generalist bij Cosis Expertisecentrum) gingen in op het LEEV! Project.

Leefstijlinterventie in de gehandicaptenzorg is noodzaak. Het doel van LEEV! is het ontwerpen, borgen en evalueren van gepersonaliseerde integrale leefstijlondersteuning.

Dit betekent:
• Integraal: op voeding én beweging;
• Integraal aangrijpen op meerdere lagen in de leefomgeving: locatieniveau en individueel niveau;
• Personaliseren met digitale ondersteuningszoeker op persoonlijk doel.

Digitale ondersteuningszoeker is de tool, die LEEV! wil realiseren:
• Ondersteuningszoeker op kenmerken en gegevens cliënt;
• Ondersteuningszoeker Bewegen/welke interventie;
• Ondersteuningszoeker Voeding/welke interventie.

Tips van ervaringsdeskundigen

Angela Jutte en Milan Dorreboom, zijn ervaringsdeskundigen bij LFB, de landelijke belangenorganisatie dóór en vóór mensen met een verstandelijke beperking. Het is heel belangrijk ervaringsdeskundigen aan het woord te laten. Zij hebben verteld over hun ervaringen en hoe het ging met de begeleiding.

Tips die de ervaringsdeskundigen gaven aan hun medegenoten:

• Het is essentieel dat je niet-helpende gedachten los kunt laten!
• Dat je de knop omzet en het gewoon gaat doen.
• Dat je het zelf moet doen en zelf moet willen.
• Steun van je omgeving is heel belangrijk.
• Hulpmiddelen zijn nodig om inzicht te krijgen in wat je moet doen en houvast te bieden.
• Gaan sporten met een vast patroon.
• Momenten inplannen, waarbij je even niet op het eten/sporten hoeft te letten.
• Complimenten krijgen van de omgeving, dat stimuleert.
• En… een voorbeeld zijn voor anderen.

En belangrijk voor de begeleiding:

• Doe wat je zegt en zeg wat je doet;
• Laat de regie bij de cliënt, maar help de cliënt door te spiegelen;
• Leer de cliënt wat een normale portie is;
• Leer de cliënt gezonde keuzes te maken voor eten en drinken;
• Als ik mijn doel nog niet heb behaald… hoe nu verder… (motivatie);
• Letterlijk bij de hand nemen, samen doen!

Eigen regie en dilemma’s in de zorg

Alistair Niemeijer (universitair docent en onderzoeker zorgethiek en beleid, Universiteit voor Humanistiek) stelde eigen regie en dilemma’s in de zorg aan de orde. Hij wierp een zorg-ethische blik op gezondheid, autonomie en het alledaagse leven. De dag werd afgesloten met een aantal ethische dilemma’s om over na te denken.

Een belangrijke vraag om aan jezelf te stellen is:
• Mag iemand met een lvb ongezond leven, eigen ongezonde keuzes maken?
• Wat wordt eigenlijk bedoeld met gezondheid, wie bepaalt wat goede zorg is en op basis van welke norm?
• Hoe om te gaan met verschillen in perspectief?
• Hoe weeg je kwaliteit van leven versus gezondheidsrisico’s?
• Wat is uiteindelijk het goede om te doen?

De drie voorwaarden waarop je volgens de Wet Zorg en Dwang mag ingrijpen:
• Effectiviteit: wordt met ingrijpen ernstig dreigend nadeel afgewend?
• Proportionaliteit: is het ingrijpen in verhouding met het beoogde doel?
• Subsidiariteit: is de maatregel waarmee wordt ingegrepen het minst ingrijpend?

Wat wordt gezien als een ernstig, dreigend, nadeel?
• Levensgevaar voor cliënt of iemand anders;
• Ernstig letsel voor cliënt of iemand anders;
• Ernstige verwaarlozing of maatschappelijke teloorgang voor cliënt of iemand anders;
• Ernstig verstoorde ontwikkeling voor cliënt of iemand anders;
• Bedreiging veiligheid voor cliënt of iemand anders;
• Ernstige psychische, materiële, financiële schade voor cliënt of iemand anders.

Dubbele kwetsbaarheid

Ook goed om over na te denken bij gezondheid en overgewicht: wanneer telt een lichaam niet meer mee? Gewicht is een sociaal stigma. Dat wil zeggen dat iemand met lvb en overgewicht een dubbele kwetsbaarheid heeft. Maar ook: hoe kun je iemand die overgewicht heeft zien ‘voorbij de cijfers’, dus als mens?

Leven met een beperking, welke dan ook, is niet altijd makkelijk. Het is om te beginnen geen pad van verbetering, maar van schommelingen, niet altijd oplosbaar of te managen. Dat vraagt geduld, nabijheid en erkenning van zorgverleners.

Gezamenlijke zoektocht

Goede zorg is géén gezamenlijk pasklaar antwoord, het is meer een gezamenlijke zoektocht. Geen oplossing, maar relationeel ‘uithouden’ van spanning. De verstandelijke beperking vraagt om dat wat zich voordoet te kunnen ‘verduren’. Het vraagt om betrokkenheid, flexibiliteit.

Ook bij zorg voor lvb met overgewicht geldt dit. Misschien betekent het toch niet zomaar, zonder meer ‘gewicht omlaag’, maar gaat het om in relatie blijven, respecteren wat voor de ander telt. Goede zorg is relationeel!